Stanisław ze Skarbimierza nawiązał, jak w przypadku cynicznych duchownych, do podobnie cynicznej ekspiacji człowieka, który przez całe życie w sposób nieuczciwy się bogacił, a pod koniec życia postanawia zwrócić to, co sobie nieprawnie przywłaszczył. Równocześnie jednak dba o to, aby swego majątku nie pomniejszyć, ponieważ liczne jego darowizny pochodzą wyłącznie z zawłaszczonego mienia. W ten sposób jako hojny donator zdobywa poklask i podziw otoczenia. W rzeczywistości „[w]yżej ceni bowiem pochwały ludzi niż aniołów, świętych i króla nad królami”.
Podobnie głupcem jest obłudnik, który choć przynajmniej raz na rok się spowiada z własnych grzesznych uciech, po czym się w nich pogrąża bez chęci i wysiłku odpokutowania win, „[a]lbowiem pokuta musi być naprawdę pokutą: nie można się wahać to w jedną, to w drugą stronę, ale jasno trzeba wybierać, czy chce się służyć światu czy Bogu”.
Również ci, którzy dążą do „mądrości tego świata”, czyli uczeni, a jednocześnie lekceważą prawdziwą mądrość Bożą, są w istocie głupcami. W tym miejscu Skarbimierczyk przytoczył słowa Chrystusa z listu św. Pawła do Koryntian [1, 19]: „Wytrącę mądrość mędrców, a przebiegłość przebiegłych zniweczę”. Tylko bóg jest prawdziwa mądrością, a dochodzenie do niej wymaga pokornej wiary. Tylko ta prawdziwa mądrość zasługuje na zbawienie.
Omawiana mowa Stanisława ze Skarbimierza w porównaniu z poprzednio przedstawionymi oglądami na portalu, nasuwa na myśl dość rozpowszechniony przekaz kaznodziejski. Ma ona jednak mocne korzenie nie tylko w cytowanych przez autora fragmentach Starego Testamentu (z ksiąg: Koheleta, Mądrości, Hioba, Przysłów, Przypowieści oraz Psalmów), ewangelii św. Łukasza i św. Mateusza oraz listów św. Pawła, lecz także w filozofii św. Tomasza z Akwinu. Traktat o miłości w Sumie teologicznej zakończył Akwinata rozważaniami o głupocie: „Głupim wydaje się być ktoś zwłaszcza, gdy nie może się zdobyć na wydanie sądu co do przyczyny najwyższej”, bo to „oznacza jakieś odrętwienie zmysłu [duchowego] w sądzie, zwłaszcza co do przyczyny najwyższej”. Jeśli ten sąd sprowadza się do tego, że celem ostatecznym jest jakieś dobro ziemskie, to „jest to zła mądrość, zwana mądrością ziemską”, o ile owo odrętwienie nie ma podłoża fizjologicznego. Według Akwinaty głupota tak rozumiana jest grzechem, bo dobrowolnie pozostaje w sprzeczności „z przykazaniami nakazującymi kontemplację prawdy”.
W przytoczonym liście do Koryntian [3,19] odrzucenie mądrości światowej przez św. Pawła w słowach „mądrość tego świata jest głupota u Boga” Akwinata zaproponował interpretować ze względu na jej istotę, tj. „mądrość tego świata sama w sobie jest w oczach Bożych głupotą”. Natomiast niekoniecznie mądrość światowa jest przyczyną tak rozumianej głupoty. Był zatem Akwinata mniej kategoryczny niż św. Paweł i Skarbimierczyk w negatywnej ocenie mądrości uczonych w jej destrukcyjnym wpływie na głupotę, która – według Tomasza – „pochodzi przede wszystkim z rozpusty”.
Tomasz, jak to było dyskutowane na portalu w 1. i 2. oglądzie, rozróżniał mądrość (sapientia) i roztropność (prudentia). Podobnie jak dla Stanisława ze Skarbimierza, tak dla Tomasza „mądrość jest znajomością w świetle przyczyny absolutnie najwyższej”. Przedmiotem roztropności zaś „jest wspólny cel całości ludzkiego życia”. Ta dystynkcja ma swe źródło jeszcze w rozróżnieniu przez Arystotelesa rozumu teoretycznego (spekulatywnego) i praktycznego. Ten pierwszy – wyższy – „przyjmuje coś do świadomości, lecz tylko do poznania prawdy”. Ten drugi – niższy – „wszystko, co przyjmuje do świadomości, odnosi do działania”’.
Stosownie do poziomu i jakości roztropności wpisuje się ona albo w rodzaj mądrości prawdziwej, albo pozornej. To roztropność podpowiada rozumowi wyższemu, w jakim stopniu przedmiot myślenia w danej sytuacji odnosi się do prawdy powszechnej. To roztropność decyduje o zastosowaniu wyniku namysłu w każdym konkretnym ludzkim działaniu. Czyn (uczynek) to zaś – jak rozwinął ten problem Karol Wojtyła w dziele Osoba i czyn – może wzmacniać albo mądrość pozorną w każdej z jej trojakich odmian, albo mądrość prawdziwą, tzn. albo powodować degenerację moralną albo doskonalić intelektualnie i moralnie.
Źródła:
- Arystoteles, O duszy, [w:] Dzieła wszystkie, tom 3, tłum. P. Siwek, Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 2003.
- Anicius M.S. Boecjusz, O pocieszeniu, jakie daje filozofia, tłum. W. Olszewski, PWN, Warszawa 1962.
- Teresa Grabińska, O wzorze mędrca, polityka i dyplomaty, „Idea. Studia nad Strukturą i Rozwojem Pojęć Filozoficznych”, 2006, XVIII, s. 29-65.
- Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, opr. Zespół Biblistów Polskich, Wydaw. Pallotinum, Poznań 1991.
- Stanisław ze Skarbimierza, Mowy wybrane o mądrości (Sermones selecti da sapientia), tłum. B. Chmielowska i in., opr. M. Korolko, Wydaw. ARKANA, Kraków 2000, s. 112-125.
- św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. Tom 16. Miłość, tłum. A. Głażewski i Tom 17. Roztropność, tłum. S. Bełch, Katol. Ośr. Wydaw. „Veritas”, London 1967 i 1964.
- Karol Wojtyła, Osoba i czyn, [w:] tenże, „Osoba i czyn” oraz inne studia antropologiczne, red. T. Styczeń, W. Chudy i in., Wyd. Tow. Nauk. KUL, Lublin 2000, s. 43-344.
Teresa Grabińska
