8.03.1968 roku na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbyła się demonstracja. Studenci domagali się poszanowania podstawowych swobód obywatelskich, wolności słowa, zniesienia cenzury i przywrócenia zdjętych z afisza Dziadów. Domagali się również praw studenckich Michnikowi i Szlajferowi, a także zwolnienia od odpowiedzialności karnej innych studentów biorących udział w protestach.
Władza komunistyczna zdecydowała się na rozwiązanie siłowe. Na teren UW wjechały „wycieczkowe” autokary wypełnione funkcjonariuszami ZOMO i ORMO, którzy wespół z milicją zaczęli brutalnie pacyfikować demonstrantów. Tak zaczęły się wydarzenia marcowe, które doprowadziły do emigracji z PRL-u tysięcy osób.
Jak do tego doszło? Czy rzeczywiście chodziło w tym wszystkim o „Dziady”?
Geneza sporu sięga końca epoki stalinowskiej. Po śmierci Bieruta wyklarowały się dwie frakcje walczące o władzę i najwyższe stanowiska w państwie – Puławianie i Natolińczycy. Nazwa tych pierwszych pochodzi od ulicy Puławskiej w Warszawie, przy której mieszkali wysocy funkcjonariusze partyjni, pełniący funkcje ministerialne i kierownicze. Byli to głównie inteligenci zaangażowani w budowę socjalizmu w Polsce, organizujący propagandę i aparat represji. Po śmierci Stalina stali się zwolennikami liberalizacji systemu, co powszechnie odbierano jako nieszczere i oportunistyczne dążenie do utrzymania się na szczycie drabiny społecznej w nowej rzeczywistości politycznej. Z czasem udzielili oni poparcia Gomułce, a najbardziej prominentnym zwolennikiem tej frakcji był I sekretarz KC PZPR Ochab. Ponieważ dominowały wśród nich osoby pochodzenia żydowskiego, przez swoich przeciwników byli nazywani Żydami.
Natolińczycy wywodzili się ze środowisk kombatanckich, wojskowych i partyzanckich. Instrumentalnie szermowali oni hasłami nacjonalistycznymi, a nawet szowinistycznymi, aby wzmocnić swoją pozycję w partii kosztem puławian. Należał do nich Mieczysław Moczar (wł. Mikołaj Demko, z ojca Białorusina), który odegra dużą rolę w omawianych wydarzeniach.
Po październiku 1956 roku wydawało się, że to Puławianie zwyciężyli w walce o władzę. Ekipa Gomułki realizowała ich program, zapoczątkowując okres tzw. odwilży. Okazało się to jednak tylko chwilową zmianą taktyki, bo już wkrótce władza ponownie zaczęła dokręcać śrubę, depcząc własną konstytucję. W tej sytuacji ministrem spraw wewnętrznych został Moczar, który szykował się do walnej rozprawy z przeciwnikami politycznymi.
Pretekstem stała się wojna sześciodniowa (Żydów z Arabami) i reorientacja sojuszy na arenie międzynarodowej. W całym bloku wschodnim, popierającym Arabów, nasiliły się odgórne nastroje antysemickie, nazywane przez władze „antysyjonistycznymi”. Wykorzystał to Moczar, stojący na czele własnej frakcji nazywanej „partyzantami”, dążąc do przejęcia faktycznej władzy.
Zaczął on od kampanii propagandowej przygotowującej grunt pod czystkę partyjną. Osoby pochodzenia żydowskiego oskarżano o bycie „piątą kolumną” i ukrytymi agentami Izraela. Organizowano antysemickie i antysyjonistyczne manifestacje, podczas których nawoływano polskich Żydów do emigracji. Czując presję ze strony własnego ministra, do gry włączył się Gomułka, który choć odżegnywał się od antysemityzmu, jednocześnie podsycał nastroje antysyjonistyczne. W tle rozgrywała się praska wiosna i pojawiły się naciski Moskwy, aby spacyfikować malkontentów i rewizjonistów.
Demonstrujący studenci stali się zakładnikami walki politycznej na szczytach władzy, a Dziady okazały się jedynie wygodnym pretekstem do przeprowadzenia przygotowywanej od dawna czystki, którą w armii przeprowadził protegowany Moczara, generał Jaruzelski.
Tysiące osób wydalono z Partii i wyrzucono z pracy, a następnie zmuszono do emigracji. Jedynie 1/4 z nich trafi potem do Izraela. Było wśród nich wielu intelektualistów, pracowników naukowych i artystów … jak również komunistycznych zbrodniarzy. Wyjeżdżali z Polski pociągami z Dworca Gdańskiego, podobnie jak w okresie Holokaustu ich rodacy, których wywożono do Treblinki.
Demonstracje studenckie, a później także uczniów szkół średnich i robotników, organizowane w wielu polskich miastach oraz czystka w partii zachwiały pozycją i autorytetem Gomułki. Jeżeli jednak Moczar liczył na przejęcie dzięki temu władzy, to się przeliczył. Zamiast niego Gomułkę zastąpił charyzmatyczny Gierek. To już jednak inna historia…
Kazimierz Grabowski
