27.08.1492 na zakończenie Sejmu w Piotrkowie Jan Olbracht został jednogłośnie wybrany królem Polski.
Jakim był władcą i człowiekiem?
Urodził się 27.12.1459 jako syn Kazimierza IV Jagiellończyka i jego żony Elżbiety Rakuszanki.
Nauczycielem młodego księcia został nieprzychylny dynastii Jagiellonów kronikarz Jan Długosz, po nim zaś włoski humanista Jan Kallimach. Obaj należeli do najwybitniejszych umysłów swojej epoki. Duży wpływ na Olbrachta miał zwłaszcza Kallimach, który oprócz nauki języków i dorobku kulturowego średniowiecza oraz renesansu, wpoił młodemu człowiekowi również przekonanie, że żądze i zachcianki należy zaspokajać.
Edukację zakończył około roku 1474 i zaczął robić karierę polityczną u boku ojca. Uczestniczył w objazdach kraju i sejmików. W latach 1486-1490 pełnił funkcję namiestnika królewskiego na Rusi, a de facto wicekróla. Organizował obronę potoczną na południowo-wschodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1487 roku pokonał Tatarów w bitwie pod Kopystrzyniem.
Odznaczył się podczas bitwy odwagą i zmysłem dowódczym. W pogromie zginęło lub dostało się do niewoli około 3 z 5 tysięcy Tatarów, którzy wracali na południe po złupieniu Bracławszczyzny.
Po śmierci Macieja Korwina szlachta węgierska 7.10.1490 wybrała na nowego króla Jana Olbrachta, który zdążył już sobie wyrobić opinię energicznego wojownika. Tamtejsza magnateria, bojąc się silnego monarchy, zakwestionowała elekcję i na tron powołała chwiejnego i uległego Władysława Jagiellończyka, który był już królem Czech. Doszło do walki między braćmi toczonej głównie na terenach Słowacji, z której zwycięsko wyszedł dysponujący znacznie większymi siłami Władysław.
Bracia podpisali pokój w Koszycach, w którym Olbracht zrzekł się korony węgierskiej w zamian za co Władysław przekazał mu księstwo Głogowskie. Kiedy jednak Władysław zachorował, Olbracht wbrew zakazowi ojca złamał porozumienie i wznowił działania wojenne. Został jednak rozgromiony w bitwie pod Preszowem i nawet dostał się do niewoli.
Władysław potraktował go jednak bardzo łagodnie i wspaniałomyślnie odesłał do Polski, a nawet pozostawił bratu obiecany w Koszycach Głogów.
7.06.1492 zmarł Kazimierz Jagiellończyk, który na swojego następcę zalecał szlachcie Jana Olbrachta. Chociaż pretensje do tronu zgłosili także jego bracia, ostatecznie przy poparciu matki, której był ulubieńcem, szlachty oraz mieszczan, został wybrany na króla Polski.
Pierwsze lata jego panowania były spokojne i wiązały się z pewnymi sukcesami. Wykupiono księstwo Zatorskie i inkorporowano do korony księstwo Płockie w 1495 roku.
Początkowo Olbracht starał się wspierać rozwój miast, potwierdzając stare przywileje i nadając nowe. Jednak planując wielką wyprawę na Mołdawię zmienił front i nadał w 1496 roku w Piotrkowie nowe przywileje szlachcie, które znacznie osłabiały pozycję mieszczan. Zakazano im nabywać ziemię, a także ograniczały dostęp do urzędów i wyższych stanowisk kościelnych. Oprócz tego ograniczały one wychodźctwo chłopów do 1 rocznie na wieś i zwalniały szlachtę od cła.
Jan Olbracht ograniczył także rolę Kościoła, dotąd bardzo uprzywilejowaną, zakazując darowizn na rzecz zakonów i duchowieństwa świeckiego.
W zamian za to szlachta uchwaliła wysokie podatki, które pozwoliły na powołanie olbrzymiej jak na tamte czasy 80-tysięcznej armii, w tym ok. 40 tysięcy pospolitego ruszenia. W 1497 roku wojsko polskie sforsowało południową granicę i pomaszerowało na Suczawę, którą zaczęło oblegać, jednak nie mogło zdobyć. Ostatecznym celem miały być czarnomorskie porty: Kilia i Białogród.
W związku ze zbliżającymi się posiłkami turecko-tatarskimi i niewywiązaniu się Węgrów z obietnicy pomocy podjęto decyzję o odwrocie, który zakończył się masakrą wojsk polskich w liczbie około 5 tysięcy w bitwie pod Koźminem. Polacy wpadli w zasadzkę przygotowaną przez Wołochów w jednym z bukowińskich wąwozów. To właśnie to zdarzenie zapoczątkowało powiedzenie, które przetrwało do naszych czasów: za króla Olbrachta wyginęła szlachta.
Po powrocie do kraju król przeżył załamanie nerwowe i pocieszał się uciechami cielesnymi. Od jednej ze swoich licznych kochanek zaraził się prawdopodobnie kiłą i wkrótce zmarł; podczas przygotowań do kampanii skierowanej przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Po przegranej wyprawie mołdawskiej, w której rycerze zakonni brali udział, Zakon zakwestionował postanowienia traktatu toruńskiego.
Władzę przejął po nim jego brat Aleksander.
Paradoksalnie, mimo cytowanego wcześniej przysłowia, za rządów Olbrachta znacznie wzmocniła się pozycja szlachty. Uformował się ostatecznie dwuizbowy parlament składający się z Senatu (dawniej rady królewskiej) i Sejmu (czyli izby poselskiej), a system polityczny przeistoczył się w monarchię parlamentarną.
Jednocześnie spadek znaczenia mieszczaństwa oraz wzrost ucisku feudalnego osłabiały państwo i miały mieć dla Polski tragiczne konsekwencje w przyszłości.
Kazimierz Grabowski
