Ukraina w drugim roku wojny obronnej z Rosją. Czy uda się powstrzymać ekspansję Kremla? (cz.2)

Potencjał demograficzny i ekonomiczny FR

Mimo zauważalnego spadku liczby mieszkańców FR w dalszym ciągu kraj ten zachowuje zdecydowaną przewagę demograficzną nad większością swoich sąsiadów (z wyjątkiem ChRL i Japonii). Według danych statystycznych Rosja liczy 145 mln mieszkańców, z tego teoretycznie 25 mln podlegających mobilizacji[1].

Wszystkich Rosjan zatrudnionych w gospodarce szacuje się na 74,9 mln osób (dane za rok 2022), co oznacza wzrost liczby zatrudnionych. Liczba pracowników przemysłu wydobywczego i energetyki w Rosji w 2021 r. wynosiła ponad 2,7 mln osób, czyli nieco więcej niż w roku poprzednim[2].

Rosja może samodzielnie zabezpieczyć swój przemysł w niezbędne surowce. Problemem jest dostęp do zaawansowanych technologicznie komponentów. Tu Rosja musi liczyć na zaprzyjaźnione państwa: Iran, Koreę Północną, ChRL, częściowo państwa z tzw. grupy BRICS, grupę państw WNP. Ich łączny potencjał jest jednak mniejszy niż państw świata zachodniego. 

W 2021 r. w handlu hurtowym i detalicznym oraz w naprawie pojazdów mechanicznych w Rosji pracowało ponad 13 mln osób, co czyni tę branżę największą pod względem liczby pracowników. Ma ona także znaczenie dla armii. Może bowiem pracować na rzecz regeneracji środków transportu sił zbrojnych. 

Około 10 mln pracowników pracowało w sektorze produkcyjnym. W porównaniu z rokiem poprzednim w większości branż wzrosła liczba zatrudnionych[3]. W 2021 r. branża technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) w Rosji odpowiadała za 3 procent ogółu zatrudnionych. W stosunku do 2017 r. oznaczało to wzrost o 0,5 procent.

Rosja od pewnego czasu próbuje zniwelować zapóźnienie technologiczne. Ograniczenie stosowania zagranicznych patentów na rzecz rodzimych innowacji było jednym z priorytetów polityki gospodarczej FR już w 2015 r.[4]. Nie wiadomo, czy rosyjski sektor B&R poradzi sobie ze stawianymi zadaniami i będzie w stanie wytworzyć substytuty deficytowych technologii i produktów. 

Pod koniec 2022 r. rosyjski przemysł zbrojeniowy po chwilowych problemach zwiększył swoje możliwości produkcyjne, choć cierpi na trudne do przezwyciężenia braki kadrowe[5]. Ten sektor gospodarki zatrudnia ok. 2 mln pracowników. Władze FR planują zatrudnić kolejne 400 tys.[6]. Nie wiadomo jednak czy te plany zostaną zrealizowane, ponieważ na rynku pracy brakuje wykwalifikowanego personelu.

Branża zbrojeniowa generuje przychody w wysokości 60 mld dolarów (do 2022 r., natomiast roczne przychody z tytułu eksportu broni wynosiły do 2021 r. od 15 do 19 mld dolarów)[7]. Rosja nie może także zredukować liczby pracowników w branżach: wydobywczej, przetwórstwa ropy i produkcji energii elektrycznej (zwłaszcza w sektorze atomowym), transporcie kolejowym i telekomunikacji. 

Poza tymi ograniczeniami w dalszym ciągu pozostaje całkiem duży zasób ludzi do potencjalnej powszechnej mobilizacji. Gospodarka Rosji na razie nie przestawiła się całkowicie na tryb wojenny i realizuje zadania w obszarach pozamilitarnych. Dla Kremla ważne jest utrzymanie poziomu konsumpcji na poziomie akceptowalnym przez społeczeństwo. Gospodarka Rosji nieźle sobie z tym zadaniem radzi mimo sankcji, choć wskaźniki ekonomiczne wyglądają gorzej, niż gdyby tych sankcji nie było. 

Rosji udało się znaleźć rynki zbytu na ropę i gaz poza Europą. Główne kierunki eksportu to ChRL, Indie i Turcja. Dzięki przychodom z eksportu można finansować wydatki wojenne. Gospodarka rosyjska nie jest samowystarczalna, ale Kreml nauczył się obchodzić sankcje.

Oczywiście, sankcje mają sens, zwiększają bowiem ogólny koszt dla rosyjskiej gospodarki, a także zmniejszają dostępność określonych produktów i komponentów. Sankcje uderzają w gospodarkę rosyjską, ale nie tak silnie, by nie była w stanie zaspokajać podstawowych potrzeb społecznych i była niezdolna do zaopatrywania armii[8]. 

Choć rosyjski przemysł zbrojeniowy jest rozbudowany, ma swoje ograniczenia rozwojowe[9]. Pytanie otwarte, na ile Kreml może liczyć na wsparcie materiałowe ze strony ChRL i Korei Północnej[10]. Zasoby sprzętowe, amunicyjne, a także możliwości ich pozyskiwania ze strony rodzimego przemysłu, jak i z importu, pozwalają Rosji na długotrwałe prowadzenie konwencjonalnej wojny[11]. Kreml może zdecydować się zatem na długotrwały, wyniszczający Ukrainę konflikt[12]. Rosja przygotowuje społeczeństwo do powszechnej mobilizacji, choć prawdą jest, że „cicha, nieogłoszona mobilizacja już trwa”[13].

Ukraiński potencjał demograficzny i ekonomiczny 

Ukraińska gospodarka jest bardziej narażona na straty powstałe wskutek wojny niż rosyjska[14]. Bezpośrednie ataki rosyjskie, aneksja ośrodków przemysłowych, doprowadziły do utraty 50% możliwości produkcyjnych. Tym niemniej ukraińskie przedsiębiorstwa wykazują zdolności adaptacyjne i realizują swoje zamówienia, w tym eksportowe.

Ukraina liczy ok. 41 mln mieszkańców[15], jej maksymalne możliwości mobilizacyjne oscylują wokół 4 mln żołnierzy. Oczywiście Ukraina nie może powołać do wojska wszystkich zdolnych do służby wojskowej, bo musi zapewnić funkcjonowanie procesów gospodarczych. Choć w przeliczeniu na 1 mln mieszkańców nie musi utrzymywać tak dużych zespołów pracowniczych jak Rosja ze względu na wsparcie materiałowe ze strony państw Zachodu. Pomoc Zachodu zabezpiecza funkcjonowanie sfery publicznej. 

Ukraina w warunkach utrzymywania względnej wolności obywatelskiej, wolności mediów i demokratycznego państwa, liczy się ze zmęczeniem społeczeństwa i mniejszą gotowością do poświęceń. Potrafi jednak mimo wielu problemów (w tym nie do końca opanowanej plagi korupcji) sprawnie mobilizować poborowych. Tym niemniej mogą być wkrótce odczuwalne braki kadrowe w armii, zwłaszcza, że w Rosji cały czas przebiega niejawna mobilizacja na poziomie 20–25 tys. żołnierzy miesięcznie.

Można uznać, że Rosja jest na początku drabiny eskalacyjnej[16] w tej konfrontacji, a Ukraina w środku. Zupełnie inaczej przedstawiałby się układ sił, gdyby NATO podjęło czynne działania w obronie Ukrainy i ładu w Europie. 

Polityka NATO wobec agresji rosyjskiej na Ukrainie

Państwa NATO, w tym USA, próbują z jednej strony wpływać na Kreml, by nie przechodził na kolejne piętra drabiny eskalacyjnej, a z drugiej – wspierają Ukrainę, tak by ta mogła przetrwać rosyjską presję militarną. Pomoc jest jednak ograniczona obawami, by Kreml nie zechciał przejść na wojnę totalną, a także przed reakcją własnego społeczeństwa, niegotowego do wyrzeczeń i ograniczenia własnej konsumpcji na rzecz zintensyfikowania wsparcia materiałowego dla broniącej się Ukrainy. 

USA chciałoby ograniczyć możliwość przeniesienia konfliktu na państwa NATO, ale także przekonać w jakiś sposób FR do ewakuacji swoich wojsk z terytorium Ukrainy. Władze amerykańskie wierzą, że Rosja znacznie osłabi się w konwencjonalnym i ograniczonym konflikcie, bo jej gospodarka nie sprosta dostarczaniu środków na prowadzenie intensywnych działań wojennych. 

Kreml uwikłany w pozycyjne walki miałby stopniowo, niepostrzeżenie być pozbawiany środków jak i profesjonalnej siły żywej. Po jakimś czasie FR nie byłaby zdolna do przejścia na kolejne szczeble drabiny eskalacyjnej. Kreml tym samym zostałby zmuszony do pokoju na warunkach akceptowanych przez Kijów, tj. zaakceptowanie   integralności  granic Ukrainy z 1991 r. i prawo tego kraju do swobodnego wyboru drogi rozwoju.

Ta polityka zdaniem autora nie jest poparta rzetelną analizą możliwości Kremla i nie prowadzi do pokoju, ale daje czas Moskwie, by przygotować swoje społeczeństwo, gospodarkę do kolejnej fazy wojny.

Rosjanie mają ośrodki, które  potrafią wyciągać wnioski z dotychczasowych działań wojennych i korygować strategię i taktykę. Nie m

Warto tu zwrócić uwagę na historię wojny północnej, prowadzonej przez cara Piotra I przeciwko Szwecji i jej koalicjantom. Po zaatakowaniu pozornie słabszej Szwecji armia rosyjska odniosła ogromne niepowodzenia, jednak Kremlowi udało się wyzyskać swoją przewagę w demografii i środkach, ucząc się przy tym na błędach, by Szwecję pokonać w bitwie pod Połtawą. 

Car Piotr I jest dla obecnego prezydenta jednym z godnych do naśladowania bohaterów narodowych. Żeby prowadzić wielkoskalową wojnę w XXI w., trzeba pozyskać poparcie własnego społeczeństwa, przyzwyczajonego do określonego poziomu konsumpcji. Przymus czy aparat terroru musi mieć czas na obezwładnienie ewentualnego oporu społecznego. Porażka mogłaby zwrócić rosyjską politykę w kierunku spraw wewnętrznych, a imperialne plany odłożono by na czas, kiedy znów pojawią się możliwości ekspansji. 

Obecnie mamy do czynienia z bardzo groźną sytuacją, w której niepokonana Rosja sięga coraz głębiej do swoich zasobów ludzkich i materialnych, przygotowując się do maratonu wojennego, a Zachód dalej żyje iluzją, że wojna jakoś musi się skończyć i wszystko wróci w swoje koleiny. Dla wielu polityków najważniejsza jest taka pomoc broniącej się Ukrainie, by nie wnosiła zbyt dużego kosztu do budżetów obciążonych programami społecznymi. Priorytetem jest bowiem horyzont kolejnych wyborów i niewywoływanie niezadowolenia własnych społeczeństw, przyzwyczajonych do dobrobytu i beztroski. 

Pozostawienie Rosji iluzji, że może wygrać tę wojnę, jeśli tylko wejdzie na odpowiednio wysoki szczebel drabiny eskalacyjnej, który z powodów politycznych będzie niemożliwy do przekroczenia przez Zachód, może rzeczywiście doprowadzić do wojny totalnej przeciwko Ukrainie, masowych, liczonych w setkach tysięcy, strat wśród ludności cywilnej i w konsekwencji – przebicia się wojsk rosyjskich na linię Bugu i Sanu. 

Koszt powstrzymywania takiego sąsiada może być o wiele wyższy, niż sobie dziś wyobrażamy. NATO może być postawione przed wyzwaniami równie trudnymi jak podczas ostrej fazy zimnej wojny. Problem w tym, że społeczeństwa państw członkowskich NATO są o wiele mniej przygotowane do wojny, do solidarnej odpowiedzi niż 50–60 lat temu. 

Rosja wycofa trwale swoje wojska z całości terytorium Ukrainy, kiedy zostanie do tego zmuszona. Koniec wojny nastąpi wtedy, gdy Kreml zostanie postawiony przed sytuacją, w której zwycięstwo nie będzie możliwe mimo wykorzystania całości swoich dostępnych zasobów materiałowych i ludzkich. NATO musi wykazać determinację i gotowość do bezpośredniego starcia z agresorem. Zasoby Ukrainy muszą zostać zwielokrotnione o potencjał krajów członkowskich NATO. Rosja w takiej sytuacji będzie musiała zaniechać ekspansjonistycznej  wojny, bo niewątpliwie poziom strat przekroczy zdolności regeneracyjne. Istnieją granice, po przekroczeniu których społeczeństwo rosyjskie nie zaakceptuje wyrzeczeń. Przykłady przegranych wojen z Japonią w 1905 r. i z Niemcami w 1917 r. pokazują, że zbyt długi wysiłek nieprzynoszący sukcesów na froncie może prowadzić do buntów społecznych i walki na szczytach władzy. 

Użycie przez Rosję broni masowego rażenia jest mało prawdopodobne w przypadku zaangażowania się po stronie Ukrainy mocarstw atomowych, bo nikt na Kremlu nie chce spopielenia Moskwy czy Petersburga. Bezpieczniej poczekać na kolejny kryzys przywództwa na Zachodzie[1]. „Zachód musi nauczyć się tego, że Rosja nie uznaje siły argumentów, a uznaje tylko argument siły. Zachód, żeby zapewnić sobie bezpieczeństwo, musi udowodnić swoją siłę poprzez przyjęcie Ukrainy do Sojuszu” – twierdzi dr Agnieszka Bryc, pracownik UMK w Toruniu[2].

Brak zdecydowanej reakcji Zachodu może skłonić Kreml do próby wykorzystania swojej przewagi nuklearnej wobec zdenuklearyzowanej Ukrainy. Zignorowanie scenariusza adekwatnej odpowiedzi państw atomowych może skusić Kreml do najgorszego…

Zakończenie

Pytanie, czy Kreml liczy się teraz z bardziej zdecydowaną postawą NATO w kontekście wojny na Ukrainie, czy też nadal ignoruje zagrożenie ze strony sojuszu, licząc na pacyfistyczne nastroje społeczne i brak gotowości społeczeństw do obniżenia konsumpcji na rzecz obrony ładu bezpieczeństwa w Europie.

Kreml wydaje się wierzyć w trwały kryzys przywództwa w USA, co każe wątpić w możliwość podjęcia samodzielnej decyzji o wycofaniu wojsk z terytorium Ukrainy. Zachód poprzez zdecydowane działania powinien zmienić swój obraz w oczach rządzących rosyjskich elit politycznych. NATO musi przekonać Kreml, że jest w stanie podążyć w drabinie eskalacyjnej równie daleko jak Rosja, jeśli będzie trzeba. 

Nawet jeśli uda się osiągnąć podstawowy cel, jakim jest wypchnięcie wojsk rosyjskich poza granice Ukrainy, to zagrożenie dla sąsiadów Rosji ze strony Kremla nie zniknie. 

Otwarte pozostaje pytanie, jaki koszt powinna ponieść Rosja za zbrodniczą politykę swoich elit. Czy utrzymywanie w rękach Kremla zmilitaryzowanego obwodu królewieckiego nie będzie ciągłym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej? Czy społeczeństwo Białorusi ma cały czas żyć w opresji akolitów Kremla? 

Mariusz Patey

Bibliografia:

1. https://www.fpri.org/article/2023/07/off-the-map-ukraine-and-the-problems-of-expanding-nato/ [dostęp 9.09.2023].
2. https://www.fpri.org/article/2023/02/the-confrontation-with-russia-and-us-grand-strategy/ [dostęp 9.09.2023].
3. https://www.heritage.org/europe/report/the-top-five-us-priorities-european-policy-after-russias-invasion-ukraine[dostęp 9.09.2023].
4. https://www.heritage.org/europe/report/nato-summit-madrid-reinforcing-deterrence-crucial-time-the-us-national-interest [dostęp 9.09.2023].
5. https://razumkov.org.ua/images/2023/07/21/2023-MATRA-JUNE-ENGL.pdf [dostęp 9.09.2023].
6. https://razumkov.org.ua/images/2023/07/10/2023-MATRA-I-KVARTAL-ENGL-8.pdf [dostęp 9.09.2023].
7. https://razumkov.org.ua/images/2023/06/30/2023-MATRA-I-KVARTAL-6-ENGL.pdf [dostęp 9.09.2023].
8. https://www.iai.it/en/pubblicazioni/ukraines-nato-membership-will-strengthen-europes-security-0 [dostęp 9.09.2023].
9. https://razumkov.org.ua/images/2023/08/03/2023-MATRA-I-KVARTAL-ENGL-13.pdf [dostęp 9.09.2023].
10. https://www.jstor.org/stable/pdf/resrep11949.7.pdf [dostęp 9.09.2023].
11. https://www.cato.org/policy-analysis/corking-russian-gas?fbclid=IwAR0p2nq6EsQlqb0tSNdaMQ03HjoYWBbXTqVHWj4yujL524vHhib3052485A_aem_Ab4sY_sw1ZjEo3Ybq0rVkHwnzyFxveG7_ZzxLmMxNz7xyEvIy8URTN_AotkJuY4aaMw#[dostęp 9.09.2023]. „Amerykańscy libertarianie – niszowe środowisko wspierające D. Trumpa –przyjmują narrację prorosyjską, a to wyraźny sygnał dla miłośników Trumpa i jemu podobnych”. Z artykułu można się dowiedzieć, że to „decyzje Polski i Ukrainy niekorzystnie wpływają na dobrobyt ludzi na całym świecie”. „W ciągu ostatnich 50 lat import niedrogiego rosyjskiego gazu pomógł umocnić pozycję Niemiec jako światowego lidera w przemyśle i handlu, znacznie poprawiając dobro swoich obywateli. Rosyjski standard życia został poprawiony dzięki zyskom z eksportu, co jest obopólnie korzystnym rozwiązaniem. Począwszy od 2022 r. pojawiły się wezwania do ograniczenia lub bojkotu rosyjskiego gazu w celu ukarania Rosji za wojnę na Ukrainie i wywarcia presji na nią, aby zaakceptowała korzystne dla Ukrainy ugodę. Decyzje Polski i Ukrainy o zablokowaniu lub ograniczeniu przepływu gazu rurociągowego, nie mówiąc już o sabotażu Nord Stream, zakłócają ten przepływ energii, niekorzystnie wpływając na dobrobyt ludzi na całym świecie, ponieważ ceny gazu rosną i prowadzą do wyższych kosztów wszystkiego, od ogrzewania i energii elektrycznej po tworzywa sztuczne i nawozy, co skutkuje spadkiem średniego standardu życia, z poważniejszymi wynikami w biedniejszych krajach”. Ignorowanie zbrodniczej polityki FR w imię zapewnienia jakości życia w krajach jeszcze niezaatakowanych.
12. https://www.parkiet.com/gospodarka-swiatowa/art37985661-rosja-przemysl-wciaz-jest-jeszcze-daleki-od-totalnej-mobilizacji#error=login_required&state=0c5cdd66-a6e1-4f99-8dc0-46ded4b84cb8 [dostęp 9.09.2023].
13. https://obserwatorgospodarczy.pl/2022/12/16/wojny-domowe-maja-bardziej-destrukcyjne-skutki-niz-wojny-miedzypanstwowe-badanie/?fbclid=IwAR2qbMzivtsXFJFe4aXaYGR8RD07tnCP2wqz81BgDGnAYY-ds78gUGE5yfg [dostęp 9.09.2023].
14. https://cacds.org.ua/%d1%80%d0%b5%d0%b0%d0%bb%d1%8c%d0%bd%d0%b8%d0%b9-%d1%88%d0%bb%d1%8f%d1%85-%d0%b4%d0%be-%d1%87%d0%bb%d0%b5%d0%bd%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0-%d0%b2-%d0%bd%d0%b0%d1%82%d0%be-%d1%82%d1%80%d0%b8-%d1%84%d0%b0/ [dostęp 9.09.2023].
15. https://cacds.org.ua/%d1%8f%d0%ba-%d0%bf%d0%be%d0%b1%d1%83%d0%b4%d1%83%d0%b2%d0%b0%d1%82%d0%b8-%d0%b2-%d1%83%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%97%d0%bd%d1%96-%d0%b4%d1%96%d1%94%d0%b2%d1%83-%d1%81%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%b5%d0%bc%d1%83/ [dostęp 9.09.2023].
16. https://cacds.org.ua/%d1%8f%d0%ba-%d0%bf%d0%be%d0%b1%d1%83%d0%b4%d1%83%d0%b2%d0%b0%d1%82%d0%b8-%d0%b2-%d1%83%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%97%d0%bd%d1%96-%d0%b4%d1%96%d1%94%d0%b2%d1%83-%d1%81%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%b5%d0%bc%d1%83/ [dostęp 9.09.2023].
17. https://www.researchgate.net/publication/348463682_Actual_problems_and_limiting_factors_in_the_development_of_the_Russian_military-industrial_complex [dostęp 9.09.2023].
18. https://mil.in.ua/en/articles/russia-preparing-for-major-war-and-large-scale-mobilization/ [dostęp 9.09.2023].
19. https://cberuk.com/cdn/conference_proceedings/conference_15218.pdf [dostęp 9.09.2023].
20. https://www.nasdaq.com/articles/russia-vs.-ukraine%3A-an-economic-comparison [dostęp 9.09.2023].
21. https://defence24.pl/przemysl/rosyjski-przemysl-zbrojeniowy-bedzie-pracowal-dzien-i-noc-7-dni-w-tygodniu-komentarz [dostęp 9.09.2023].
22. http://en.ria.ru/russia/20090602/155148607.html [dostęp 18.08.2023].
23. https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Gospodarka_Rosji [dostęp 9.09.2023].
24. https://defence24.pl/geopolityka/przymusowa-praca-dla-rosjan-w-przyfabrycznych-zakladach-poprawczych[dostęp 9.09.2023].
25. https://www.money.pl/gospodarka/rosyjska-gospodarka-wjechala-na-wojenne-tory-putin-wraca-do-ekonomii-gulagu-6868971402013312a.html [dostęp 9.09.2023].
26. https://mwi.westpoint.edu/what-is-russias-strategy-in-ukraine/ [dostęp 9.09.2023].
27. https://www.orfonline.org/expert-speak/russia-vs-ukraine/?am [dostęp 9.09.2023].
28. https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2021-07-13/putin-ukraincy-to-rosjanie-ukraina-to-anty-rosja[dostęp 9.09.2023].
29. https://ptgeo.org.pl/2022/03/cywilizacyjne-podstawy-geopolitycznej-orientacji-ukrainy/ [dostęp 9.09.2023].
30. https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/eurazja_1995_nr_3.pdf [dostęp 9.09.2023].
31. https://www.europarl.europa.eu/p [dostęp 9.09.2023].
32. https://getliner.com/pdf/checksum/c21e6a7ff646cbb31a4086771c2903bb3b7caaec534be8f61462afd641cfbe84[dostęp 9.09.2023].
33. https://razumkov.org.ua/images/2023/08/03/2023-MATRA-I-KVARTAL-ENGL-13.pdf [dostęp 9.09.2023].
34. https://razumkov.org.ua/statti/vpered-u-mynule-abo-deiaki-rysy-novoi-zovnishnopolitychnoi-kontseptsii-rf[dostęp 9.09.2023].
35. https://www.aljazeera.com/opinions/2023/6/1/why-ron-desantis-cant-follow-trumps-foreign-policy [dostęp 9.09.2023].
36. http://angelus.com.pl/2014/10/aleksander-solzenicyn-slowo-do-ukraincow-i-bialorusinow/ [dostęp 9.09.2023].
37. https://www.deutschland.de/pl/topic/polityka/ukraina-wojna-niemcy-sprawdzanie-faktow-putin [dostęp 9.09.2023].
38. https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1544823%2Cputin-wierzyl-ze-wojna-w-ukrainie-doprowadzi-do-rozpadu-nato-zachod-bedzie [dostęp 9.09.2023].
39. https://amp.dw.com/pl/rosja-jak-zmieniaj%C4%85-si%C4%99-jej-cele-w-wojnie-z-ukrain%C4%85/a-62623928[dostęp 9.09.2023].
40. https://www.komputerswiat.pl/artykuly/redakcyjne/porownanie-potencjalu-militarnego-rosji-i-ukrainy-starcie-dawida-z-goliatem/khrnk44 [dostęp 9.09.2023].
41. https://wnpism.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2022/09/Raport_specjalny.pdf [dostęp 9.09.2023].
42. https://www.pism.pl/publikacje/stan-gospodarki-rosji-rok-po-agresji-na-ukraine [dostęp 9.09.2023].
43. https://psz.pl/117-polityka/lukasz-tuz-rosyjska-obecnosc-militarna-na-terytorium-ukrainy [dostęp 9.09.2023].
44. https://publications.gc.ca/collections/collection_2016/rddc-drdc/D68-3-057-2012-eng.pdf [dostęp 9.09.2023].
45. https://jamestown.org/program/russias-defense-industry-growing-increasingly-turbulent/ [dostęp 9.09.2023].
46. https://zbiam.pl/rosja-zwieksza-produkcje-czolgow-wideo/ [dostęp 9.09.2023].
47. https://kolejnictwopolskie.pl/baza-wiedzy/rekordowa-kolej-rosyjska [dostęp 9.09.2023].
48. https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/2225594,1,553-dzien-wojny-kiedy-rosja-moglaby-zrezygnowac-z-agresji-na-ukraine-mile-czasy-sie-skonczyly.read [dostęp 9.09.2023].
49. https://forsal.pl/swiat/bezpieczenstwo/artykuly/9113557,czeka-nas-rozpad-rosji-i-rywalizacja-z-niemcami-wojczal-wiekszy-pote.html.amp [dostęp 9.09.2023].
50. https://www.pism.pl/publikacje/Zdolno_ci_rakietowe_Rosji__potencja__i_ograniczenia [dostęp 9.09.2023].
51. https://belsat.eu/pl/news/02-09-2023-ukraina-dokonuje-korekty-planow-wojennych?fbclid=IwAR3I_kWinXSGadDGv15EcBeU48mx9G5eQRZ48LQ6JJrixRlAL2-4Pi_mkO8_aem_ATuM3jVNAMwf13djx04p_YflVrAQts-9hIFDFBM6LwYgrpHngzslWTm3LlOheFertbY[dostęp 9.09.2023].
52. https://www.sipri.org/publications/2023/sipri-insights-peace-and-security/russias-military-expenditure-during-its-war-against-ukraine [dostęp 9.09.2023].
53. https://www.msn.com/pl-pl/wiadomosci/polska/ukrai%C5%84ski-wywiad-wojskowy-rosja-po-przegranej-wojnie-b%C4%99dzie-chcia%C5%82a-rewan%C5%BCu-zaatakuje-po-10-latach/ar-AA1g5Hh9?ocid=entnewsntp&cvid=0f9edc83fb74430dafb84dc5dddbebee&ei=11 [dostęp 9.09.2023].
54. https://wiadomosci.wp.pl/przelamac-bledne-kolo-ws-ukrainy-w-nato-rosja-rozumie-tylko-sile-6936512641193601v?utm_source=combreak  
55. https://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2022/ds/nas_rik/nas_90-2021.xlsx [dostęp 9.09.2023].
56. https://pie.net.pl/koszt-utraconego-w-2022-r-wzrostu-gospodarczego-ukrainy-to-160-mld-usd/ [dostęp 9.09.2023].
57. https://www.msn.com/pl-pl/wiadomosci/polska/wywiad-wojskowy-rosja-ma-co-najmniej-585-rakiet-o-zasi%C4%99gu-ponad-500-km/ar-AA1fTgAu?ocid=entnewsntp&cvid=58f1fff89a884511be1b1d77ed7908fd&ei=54 [dostęp 9.09.2023].
58. https://www.pism.pl/publikacje/potencjal-dostaw-amunicji-i-uzbrojenia-z-korei-polnocnej-do-rosji [dostęp 9.09.2023].
59. https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/sanctions-against-russia-explained/ [dostęp 9.09.2023].
60. https://biznesalert.pl/rosja-mobilizacja-przemysl-zbrojeniowy-gospodarka-wojenna/ [dostęp 9.09.2023].
61. https://tvn24.pl/biznes/ze-swiata/rosyjska-gospodarka-przeformatowana-na-potrzeby-dlugotrwalej-wojny-7107729 [dostęp 19.05.2023].
62. https://forsal.pl/artykuly/875914,rosja-stawia-na-wlasne-it-specjalny-dekret-ograniczy-import.html.amp [dostęp 9.09.2023].
63. https://www.statista.com/statistics/1039670/russia-number-of-employed-by-industry/ [dostęp 9.09.2023].
64. https://www.statista.com/statistics/1265570/fuel-and-energy-industry-employees-russia/ [dostęp 9.09.2023].
65. https://wiadomosci.onet.pl/swiat/ilu-rezerwistow-tak-naprawde-ma-rosja-ekspert-wskazal-ogromna-liczbe/kyzdmrt [dostęp 9.09.2023].
66. https://belsat.eu/pl/tag/okupacja [dostęp 9.09.2023].
67. https://wiadomosci.wp.pl/niezbity-dowod-na-fiasko-planu-putina-wpadka-agencji-z-rosji-6742127344458240a [dostęp 14.03.2023].
68. https://www.rp.pl/dane-gospodarcze/art19142191-ukraina-konczy-2021-rok-najwyzszym-pkb-w-historii [dostęp 14.03.2023].
69. https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/pomi/03/pomi201702.pdf [dostęp 9.09.2023].
70. https://defence24.pl/geopolityka/to-on-przekonal-putina-by-uderzyc-polityczne-kulisy-rosyjskiej-inwazji-analiza [dostęp 9.09.2023].
71. https://poland.mid.ru/web/polska_pl/newsy/-/asset_publisher/3psDnrqSiRBY/content/artykul-prezydenta-federacji-rosyjskiej-wladimira-putina-o-historycznej-jednosci-rosjan-i-ukraincow-opublikowany-12-lipca-2021-roku-?inheritRedirect=false [dostęp 9.09.2023].

Przypisy:
 

[1] https://wiadomosci.onet.pl/swiat/ilu-rezerwistow-tak-naprawde-ma-rosja-ekspert-wskazal-ogromna-liczbe/kyzdmrt [dostęp 9.09.2023].

[2] https://www.statista.com/statistics/1265570/fuel-and-energy-industry-employees-russia/ [dostęp 9.09.2023].

[3] https://www.statista.com/statistics/1039670/russia-number-of-employed-by-industry/ [dostęp 9.09.2023].

[4] https://forsal.pl/artykuly/875914,rosja-stawia-na-wlasne-it-specjalny-dekret-ograniczy-import.html.amp [dostęp 9.09.2023].

[5] https://tvn24.pl/biznes/ze-swiata/rosyjska-gospodarka-przeformatowana-na-potrzeby-dlugotrwalej-wojny-7107729[dostęp 19.05.2023].

[6] https://www.money.pl/gospodarka/rosyjska-gospodarka-wjechala-na-wojenne-tory-putin-wraca-do-ekonomii-gulagu-6868971402013312a.html [dostęp 9.09.2023].

[7] https://biznesalert.pl/rosja-mobilizacja-przemysl-zbrojeniowy-gospodarka-wojenna/ [dostęp 9.09.2023].

[8] https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/sanctions-against-russia-explained/ [dostęp 9.09.2023].

[9] E. Gregova, I. Tulyakova, V. Dengov, Actual problems and limiting factors in the development of the Russian military-industrial complex, pozyskano z: https://www.shs-conferences.org/articles/shsconf/pdf/2021/03/shsconf_glob20_07021.pdf [dostęp 9.09.2023].

[10] https://www.pism.pl/publikacje/potencjal-dostaw-amunicji-i-uzbrojenia-z-korei-polnocnej-do-rosji [dostęp 9.09.2023].

[11] https://www.msn.com/pl-pl/wiadomosci/polska/wywiad-wojskowy-rosja-ma-co-najmniej-585-rakiet-o-zasi%C4%99gu-ponad-500-km/ar-AA1fTgAu?ocid=entnewsntp&cvid=58f1fff89a884511be1b1d77ed7908fd&ei=54 [dostęp 9.09.2023].

[12] https://www.pism.pl/publikacje/stan-gospodarki-rosji-rok-po-agresji-na-ukraine [dostęp 9.09.2023].

[13] https://mil.in.ua/en/articles/russia-preparing-for-major-war-and-large-scale-mobilization/ [dostęp 9.09.2023].

[14] https://pie.net.pl/koszt-utraconego-w-2022-r-wzrostu-gospodarczego-ukrainy-to-160-mld-usd/ [dostęp 9.09.2023].

[15] https://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2022/ds/nas_rik/nas_90-2021.xlsx [dostęp 9.09.2023].

[16] https://www.sipri.org/publications/2023/sipri-insights-peace-and-security/russias-military-expenditure-during-its-war-against-ukraine [dostęp 9.09.2023].

[17] https://www.msn.com/pl-pl/wiadomosci/polska/ukrai%C5%84ski-wywiad-wojskowy-rosja-po-przegranej-wojnie-b%C4%99dzie-chcia%C5%82a-rewan%C5%BCu-zaatakuje-po-10-latach/ar-AA1g5Hh9?ocid=entnewsntp&cvid=0f9edc83fb74430dafb84dc5dddbebee&ei=11 [dostęp 9.09.2023].

[18] https://wiadomosci.wp.pl/przelamac-bledne-kolo-ws-ukrainy-w-nato-rosja-rozumie-tylko-sile-6936512641193601v?utm_source=combreak [dostęp 9.09.2023].