1.04.1939 roku generał Francisco Franco ogłosił zakończenie hiszpańskiej wojny domowej.
Konflikt trwał od 1936 roku i pochłonął około pół miliona ofiar. Był wynikiem trwającego od dekad poważnego kryzysu społeczno-politycznego i niemożności porozumienia się ze sobą dwóch Hiszpanii: białej i czerwonej. Ta pierwsza, konserwatywna, związana z Kościołem i ziemiaństwem, sprzeciwiała się liberalnym i socjalistycznym reformom. Ta druga, laicka i rewolucyjna, dążyła do radykalnej zmiany bez względu na koszty i nienawidziła wszystkiego co tradycyjne. Prawica była na ogół monarchistyczna, lewica zaś republikańska.
Po upadku liberalnej dyktatury generała Primo De Rivery, „nie splamionej ani jedną egzekucją polityczną” i abdykacji króla Alfonsa XIII z dynastii Burbonów, Hiszpania stała się republiką. Wybory w 1931 roku wygrali liberałowie i socjaliści, co doprowadziło do ucieczki monarchy i rezygnacji następcy de Rivery przywódcy junty, admirała Aznara. Tak zaczęła się Druga Republika Hiszpańska.
W ciągu następnych pięciu lat napięcie w podzielonej Hiszpanii narastało, mnożyły się strajki paraliżujące gospodarkę, akty terroru i zabójstwa polityczne. Postępowała radykalizacja obu stron konfliktu, której kulminacją było zamordowanie przywódcy parlamentarnej prawicy, monarchisty José Calvo Sotelo, cenionego ministra finansów w rządzie de Rivery.
Ocenia się, że po wyborach z 1936 roku, w których nieznaczną większością głosów zwyciężył Front Ludowy (koalicja partii republikańskich, od socjalistów i komunistów po anarchistów), w ramach krwawej wendety życie straciło 330 osób a ponad 1500 zostało rannych.
Podczas ostatniego przed wakacyjną przerwą posiedzenia parlamentu 16 czerwca, liderzy opozycji, Calvo Sotelo i Gil Robles (ten drugi z partii CEDA- największej prawicowej partii w Hiszpanii liczącej ponad 700 tysięcy członków), zaatakowali rząd republikański, zarzucając mu niepanowanie nad sytuacją w kraju. Gil Robles wyliczał: 160 spalonych kościołów, 269 (głównie) politycznych morderstw, 1287 napadów, 69 zniszczonych lokali partii politycznych, 113 „strajków generalnych”, 228 „strajków częściowych”, 10 splądrowanych redakcji gazet. W podsumowaniu stwierdził: „Kraj może istnieć jako monarchia, czy republika, w systemie prezydenckim czy parlamentarnym, w komunizmie lub faszyzmie, lecz nie może istnieć w anarchii.” Politycy domagali się zaprowadzenia porządku. Jak się później okazało, było to ostatnie posiedzenie parlamentu przed wybuchem wojny domowej.
Wkrótce za swoje słowa Sotelo miał zapłacić życiem, zamordowany przez policjantów (policja była kontrolowana przez komunistów) i lewicowych bojówkarzy. Robles uniknął podobnego losu tylko dzięki temu, że tej nocy nie było go w domu.
Śmierć Sotelo była iskrą, która podpaliła beczkę prochu. Wybuchło powstanie, które zaczęło się w Maroku, lecz wkrótce objęło swoim zasięgiem cały kraj. Po stronie puczystów stanęła prawica, od faszystów po karlistów, zaś po stronie republiki lewica wraz z separatystami.
Hiszpania stała się poligonem dla światowych mocarstw, głównie Związku Radzieckiego, Włoch i Trzeciej Rzeszy, które testowały w niej swój sprzęt, taktykę i uzbrojenie.
Było to preludium do II Wojny Światowej. Pierwsze starcie faszyzmu z komunizmem. Ta pierwsza ideologia wyszła z niego zwycięsko dzięki żelaznej dyscyplinie, niezmąconej woli walki, silnemu przywództwu, lepszemu dowodzeniu i stosowaniu licznych innowacji.
To właśnie w trakcie tego konfliktu nacjonaliści jako pierwsi na świecie zastosowali tzw. most powietrzny, aby przetransportować swoje wojska z Afryki do Hiszpanii i naloty dywanowe, w czym prym wiódł niemiecki Legion Condor, a jego ofiarami stali się mieszkańcy uwiecznionego przez Picassa miasta Guernica.
Republikanie z kolei byli podzieleni i zanarchizowani. Na ziemiach, które kontrolowali, zaprowadzali czerwony terror, który pochłonął tysiące ludzi, zwłaszcza przedstawicieli kleru i ziemiaństwa. W końcu w ich szeregach doszło do politycznej czystki porównywalnej z tym, co w tym czasie działo się w ZSRR.
Władzę nad czerwonymi w wyniku przewrotu, przejął wysłannik NKWD Aleksandr Orłow (wł. Lejba Feldbin), który wprowadził rządy terroru, likwidując anarchistów, trockistów i liberałów. W 1938 obawiając się, że sam zostanie zamordowany, uciekł do USA wraz z dokumentacją i kasą rezydentury ZSRR w Hiszpanii. A hiszpańskie złoto zostało wywiezione do Związku Radzieckiego.
Co się stało z republikanami? Kilkaset tysięcy uciekło za granicę. Ci, którzy pozostali w kraju, zostali poddani tzw. białemu terrorowi, którego ofiary liczy się w dziesiątkach tysięcy. Część zaangażowała się w antyfrankistowskie podziemie.
Oportunistyczna polityka generała Franco, od 1939 roku Caudillo Hiszpanii, pozwoliła mu przetrwać dziejową zawieruchę i rządzić aż do śmierci w roku 1975.
Kazimierz Grabowski
