20.02.1530 roku odbyła się koronacja vivente rege 10-cio letniego Zygmunta Augusta, syna Zygmunta I i Bony Sforzy, na króla Polski. Była to jedyna w historii Polski koronacja w trakcie panowania urzędującego króla. Była owocem starań rodziców, a przede wszystkim matki, królowej Bony. Aktu koronacji dokonał arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Jan Łaski na Wawelu.
Przez następnych 18 lat Zygmunt August współrządził wraz z ojcem Zygmuntem Starym, a po jego śmierci sprawował rządy samodzielne. Jakim był królem?
Początkowo opierał się na możnowładcach i senatorach, jednak później sprzymierzył się z ruchem egzekucyjnym, reprezentującym interesy średniej i drobnej szlachty. Odzyskując bezprawnie zagrabione przez magnatów dobra znacznie podreperował skarb państwa. Zamierzał także stworzyć stałą armię, jednak na przeszkodzie stanęła szlachta, która nie zgodziła się na podwyższenie podatków.
Był tolerancyjny, gdyż jak sam powiedział nie był królem sumień swoich poddanych. Długo sympatyzował z ideą kościoła narodowego, podnoszoną przez dominujących wówczas w Sejmie protestantów. W końcu, przekonany przez nuncjusza Commendone, stanął po stronie katolików.
Doprowadził Zygmunt August do zbliżenia Polski i Litwy i przekształcenia unii personalnej w unię realną. Otoczył protektoratem i przyłączył Inflanty, Kurlandię i Semigalię do Korony, broniąc tych terenów przed agresją rosyjską oraz szwedzką.
Utworzył pierwszy na świecie urząd zajmujący się wyłącznie sprawami morskimi, oraz pocztę polską, która służyć miała nie tylko dworzanom.
Wspierał rozwój floty kaperskiej i dążył do zbudowania własnej floty morskiej, ale planów tych nie zdążył zrealizować; w 1570 rozpoczęto budowę pierwszego okrętu królewskiego „Smok”.
Był wielkim mecenasem kultury i sztuki oraz kolekcjonerem. Zgromadził jedną z największych kolekcji książek na świecie (około 3,5 tys. woluminów). Był najlepiej wykształconym władcą w polskiej historii; władał biegle kilkoma językami.
Uchodził za mądrego i rozsądnego, jednak miał w zwyczaju odkładać ważne decyzje na później, czym zaskarbił sobie przydomek „dojutrka”. Kiedy jednak coś postanowił potrafił być stanowczy i nieustępliwy.
Jego zamiar poślubienia własnej poddanej Barbary Radziwiłłówny wstrząsnął państwem i nieodwracalnie zatruł stosunki między Zygmuntem a Boną. Król postawił jednak na swoim i ślub się odbył. Jednak małżeństwo potrwało tylko 2 lata, zakończone śmiercią ukochanej. Zygmunt August nigdy się po tym nie podniósł. Szukał pocieszenia w kolejnych związkach, które jednak były nieudane.
Nie udało mu się zapewnić legalnego potomka i na nim wygasła dynastia Jagiellonów, władająca Rzeczpospolitą przez prawie 200 lat. Jego dziedzictwo w postaci wspólnego państwa polsko-litewskiego jednak przetrwało.
Kazimierz Grabowski
