14.03.1964 polski poeta żydowskiego pochodzenia Antoni Słonimski złożył w Urzędzie Rady Ministrów list skierowany do premiera Józefa Cyrankiewicza, podpisany przez 34 wybranych intelektualistów: wybitnych naukowców i literatów, protestujących przeciwko narastającej cenzurze w PRL.
Sprzeciwiali się oni łamaniu podstawowych praw i wolności zapisanych w konstytucji i odejściu od założeń październikowej odwilży.
List miał tylko dwa zdania i liczył 64 słowa. Początkowo został przez władze zignorowany. W wyniku kolportowania go na zachodzie, ujęcia się za polskimi kolegami wielu zachodnich intelektualistów oraz dostrzeżenia go przez najbardziej prestiżowe gazety i rozgłośnie radiowe, z Timesem i Radiem Wolna Europa na czele, zaczęły się represje. Jan Józef Lipski, który zbierał podpisy pod listem, został zatrzymany i aresztowany, a w jego mieszkaniu przeprowadzono rewizję.
Najsurowsze represje spotkały Melchiora Wańkowicza, którego aresztowano na kila tygodni i oskarżono o „rozpowszechnianie fałszywych wiadomości” o Państwie Polskim i jego organach. Skazano go na trzy lata więzienia, skrócone do półtora roku po amnestii. Jednak władze, ze względu na protesty w kraju i za granicą, nie zdecydowały się na wykonanie wyroku.
Wielu autorów zostało objętych zakazem publikacji, a nakład Tygodnika Powszechnego zmniejszono o 10 tys. W wyniku działań władz profesor Konrad Górski wycofał swoje poparcie dla listu, a 10 jego sygnatariuszy napisało kolejny list, skierowany do „Timesa”. Tłumaczyli w nim, że ten poprzedni miał charakter wewnętrzny oraz miał na celu dyskredytację prasy zachodnioniemieckiej i radia wolna Europa. Byli to: Aleksander Gieysztor, Konrad Górski, Leopold Infeld, Julian Krzyżanowski, Kazimierz Kumaniecki, Edward Lipiński, Wacław Sierpiński, Jan Szczepański, Władysław Tatarkiewicz i Kazimierz Wyka.
Wkrótce władze zorganizowały swoisty kontr-list, w którym sprzeciwiano się „oczernianiu Polski Ludowej”. Podpisało go 600 literatów, w tym prezes ZLP Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Brzechwa, Igor Newerly, Julian Przyboś, Tadeusz Różewicz, Jarosław Marek Rymkiewicz. W przeciwieństwie do listu 34 nie miał on charakteru elitarnego, lecz masowy. Miał pokazać poparcie środowiska literackiego dla partii i PRL-u.
A jak brzmiał oryginał?
„Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu.”
List podpisali:
- Jerzy Andrzejewski
- Maria Dąbrowska
- Stanisław Dygat
- Karol Estreicher
- Marian Falski
- Aleksander Gieysztor
- Konrad Górski
- Paweł Hertz
- Leopold Infeld
- Paweł Jasienica
- Mieczysław Jastrun
- Stefan Kisielewski
- Zofia Kossak-Szczucka
- Tadeusz Kotarbiński
- Jan Kott
- Anna Kowalska
- Julian Krzyżanowski
- Kazimierz Kumaniecki
- Edward Lipiński
- Maria Ossowska
- Stanisław Cat Mackiewicz
- Jan Parandowski
- Stanisław Pigoń
- Adolf Rudnicki
- Artur Sandauer
- Wacław Sierpiński
- Antoni Słonimski
- Jan Szczepański
- Władysław Tatarkiewicz
- Jerzy Turowicz
- Melchior Wańkowicz
- Adam Ważyk
- Kazimierz Wyka
- Jerzy Zagórski.
Autorem tekstu był Antoni Słonimski, współorganizatorem zbierania podpisów zaś Jan Józef Lipski. Wśród sygnatariuszy znalazły się osoby o najrozmaitszych światopoglądach. Od konserwatystów i katolików do ateistów i postępowców. Połączył ich sprzeciw wobec cenzury i coraz bardziej opresyjnemu państwu.
Kazimierz Grabowski
